از کاربردی‌ترین مباحث قرآن کریم، اقتصاد است. به نحوی که بزرگترین آیه‌ی قرآن کریم در این خصوص است. یکی از خطابهای قرآن با انسان، خطاب تلاشگر می‌باشد؛ إنَّکَ کادِحٌ إلی رَبِّکَ … تو تلاشگر به سمت پروردگارت هستی. بدون پول و ثروت زندگی بشری مختل است و البته این ثروت لزوما نباید حتما از جنس مسکوک باشد بلکه هر آنچه که مالیت و ارزش تبادل پایاپای را داشته باشد، مال و ثروت است. قرآن کریم مال را سبب قیام و قدرت و استقلال ملت می‌داند؛ لاتُؤتوا ألسُفَآءَ أموالَکُم ألتی جَعَلَ أللهُ لَکُم قیاماً – … خداوند اموال شما را وسیله‌ی قوام شما قرار داده است. پس هرگونه تلاش در جهت بهبود وضعیت سالم اقتصادی، سبب تقویت بنیه‌ی قدرت و قوام کشور است و لازمه‌ی این توانایی، استقلال در اقتصاد است لذا خداوند متعال در زمینه‌ی استقلال فرموده است؛ لَن یَجعَلَ أللهُ للکافرینَ عَلی ألمؤمِنینَ سَبیلاً … خداوند هرگز اجازه‌ی تسلط کافران بر مؤمنین را نداده است.
کفار را متعجب کنید
قرآن کریم می‌فرماید به نحوی در برابر کفار زندگی کنید که آنان را متعجب کنید! این آیه ناظر به این معنا است که استعداد ذاتی جهان اسلام به حدی است که متحیر کننده است؛ ... کَزَرعٍ أخرَجَ شَطأهُ فآزَرَهُ فإستَغلَظَ فإستَوی عَلی سوقِه یُعجِبُ ألزُرّاعَ لِیَغیظَ بِهِم ألکُفّارَ … همانند نهالی که جوانه زده است و استوار می‌گردد و به حدی رشد می‌کند که کشاورزان را به تعجب وامی‌دارد این بدین جهت است که کافران را به خشم آورد.
جهش تولید
جهان اسلام باید خودکفا و مستقل بوده و این استقلال باید در همه‌ی زمینه‌ها باشد؛ وأعِدّوا لَهُم ما إستَطَعتُم مِن قُوَةٍ … تُرهِبونَ بِه عَدُوَّ أللهَ و عَدُوَّکُم … هر چه نیرو و قدرت در توان دارید تدارک و مهیا کنید تا تمام دشمنانتان را بترسانید.
جهش اقتصادی در قرآن
خداوند متعال آبادی زمین و عمارت آن را از وظایف مؤمنین برشمرده است؛ … هُو أنشَأکُم مِن ألأرضِ و إستَعمَرَکُم فیها … او شما را از زمین آفرید و آبادی و پیشرفت آن را به شما واگذار کرد.
در قرآن کریم از کسانی که با جان و مال خود در راه اعتلای اسلام فداکاری می‌کنند، تعبیر به مجاهد شده است. و این افراد دارای صفات برجسته‌ای هستند:
– برتری مجاهدان اقتصادی بر محتکران اقتصادی؛ فَضَلَّ ألله ألمُجاهِدینَ عَلَی ألقاعدینَ … خداوند مجاهدان را بر قاعدین (زمینگیران) برتری و ترجیح داده است.
– مجاهدان اقتصادی دارای مقام والایی در نزد خداوند هستند؛ لَهُم أعظَمُ دَرَجَةً عِندَ أللهِ … برای آنان در نزد خداوند درجات بزرگی وجود دارد.
– جهاد اقتصادی سبب سرازیر شدن رحمت و خیر و برکت الهی به سوی تمامی مسلمانان است؛ … لَهُمُ ألخَیراتُ … برای آنان خیر و رحمت و برکت است.
– مجاهدان، رستگاران در هر دو دنیا هستند؛ … هُم ألفآئِزونَ … آنان رستگارانند. و پاداش بزرگی دارند؛ … أجراً عَظیماً.
راه‌های جهش تولید
– استفاده از قدرت آب؛ و أنزَلنا مِن ألسَمآءِ مآءً … این ما بودیم که از آسمان آب را نازل کردیم. توجه به این نکته لازم است که خداوند متعال هرگاه خواسته است که اهمیت موضوعی را برساند، آن را منتسب به خود کرده است که اشاره به عظمت آن موضوع دارد. همانند نزول قرآن، خلقت بشر، تقسیم معیشت و روزی مردم، نزول باران، رویش گیاهان و درختان و بسیاری دیگر.
– استفاده از قدرت دریا (قدرت روی دریا)؛ یُزجی لَکُم ألفُلکَ فِی ألبَحرِ لِتَبتَغوا مِن فَضلِه … پروردگارتان کشتی را در دریا برای شما به حرکت در می‌آورد تا از نعمت‌های او بهره‌برداری کنید. و سخَّرَ لَکُم ألفُلکَ … و کشتی را مسخّر شما کرده است.
– استفاده از قدرت زیر دریا؛ و هُو ألَّذی سَخَّرَ ألبَحرَ لِتَأکُلُوا مِنهُ لَحماً طَریّاً و تَستَخرِجواْ مِنهُ حِلیَةً تَلبَسونَها و تَرَى ألفُلکَ مَواخِرَ فیه و لِتَبتَغواْ مِن فَضلِهِ … اوست که دریا را مسخّر شما کرد تا از آن گوشت تازه بخورید و زیورآلات استخراج کنید و کشتی‌ها را می‌بینی که پهنه‌ی دریا را می‌شکافند تا از فضل خداوند بهره‌مند شوید.
– استفاده از قدرت زمین و خاک؛ جَعَلَ لَکُم ألأرضَ ذَلولاً … اوست که زمین را برای شما رام گردانیده است.
– استفاده از منابع تولید؛ از آنجاییکه مایحتاج اقتصادی مردم بسیار وسیع است، لذا خداوند متعال گستره‌ی منابع را در اختیار انسان قرار داده است؛ و آتاکُم مِن کُلِّ ما سَألتُموهُ … و از هر چیزی که خواستید و لازم داشتید در اختیار شما قرار داده است.
– استفاده از قدرت نور و روشنایی؛ و جَعَلنا آیَةَ ألنَّهارِ مُبصِرَةً لِتَبتَغوا فَضلاً مّن رَبِّکُم … و ما نشانه‌ی روز را روشنایی بخش قرار دادیم تا در آن فضل و رحمت خداوند را جستجو کنید. و سَخَّرَ لَکُم أللیلَ و ألنَهارَ … و شب و روز را مسخّر شما کرد.
– استفاده از قدرت رودخانه‌ها؛ و سَخَّرَ لَکُم ألأنهارَ … و رودخانه‌ها را مسخّر شما گردانید.
– استفاده از قدرت باد؛ و مِن آیاتِهِ أن یُرسِلَ ألریاحَ مُبَشِّراتٍ و لِیُذیقَکُم مِن رَحمَتِهِ … و از نشانه‌های قدرت خداوند آن است که بادها را به عنوان بشارت دهنده می‌فرستد تا از خیر و رحمت او بهره‌مند گردید.
– استفاده از قدرت آسمان؛ و سَخَّرَ لَکُم ما فی ألسَماوات ... آنچه که در آسمان‌ها هست را مسخر شما گردانیده است.
– استفاده از توانایی و قدرت علمی؛ لَقَد مَکَّنّاکُم فی ألأرضِ … ما قدرت و توانایی و تسلط در زمین را برای شما قرار داده‌ایم.
نکته‌ی پایانی
تلاش مضاعف تنها منجر به شکوفایی اقتصادی نمی‌گردد بلکه در فرهنگ و تمدن و نظامات اخلاقی و تربیتی حتما مؤثر خواهد بود. لازمه‌ی پیشرفت اقتصادی تصرف در طبیعت است و لازمه‌ی تصرف در طبیعت، تلاش مضاعف است و در برابر این تلاش، تنبلی وجود دارد که خداوند لعنت کرده است کسی را که بار زندگی خود را بر دوش دیگران گذاشته باشد. تا به حدّی که تمام انبیا نیز مامور به تلاش اقتصادی بودند به عنوان مثال حضرت آدم به کشاورزی، حوّا به نخ‌ریسی، نوح به نجاری، ادریس به خیاطی، صالح به بازرگانی، ابراهیم به کشاورزی، شعیب و موسی به چوپانی و داوود نیز به زره و اسلحه سازی اشتغال داشتند. قرآن کریم علاوه بر تشویق به تلاش و مجاهدت اقتصادی، راهکارهای موفقیت در این زمینه را نیز معرفی نموده است
(در این نوشتار تنها به متن قرآن کریم بسنده شده است و روایات بی‌شمار در این زمینه بررسی نشده است).
