افزایش سریع استفاده از تصویربرداری پزشکی در چند دهه گذشته منجر به افزایش قابل توجه استفاده از ماده کنتراست‌زا یا ماده حاجب شده است. ماده حاجب دارویی است که برای تشخیص بهتر و سریعتر آبنورمالی‌ها در تصاویر، به صورت تزریقی، خوراکی، انما(از راه مقعد) و مفصلی استفاده می‌شود. نیمی از تقریبا ۷۶میلیون آزمون تصویربرداری توموگرافی کامپیوتری(CT-SCAN) و ۳۴میلیون آزمون تصویربرداری رزونانس مغناطیسی(MRI) که هر ساله انجام می‌شود؛ شامل استفاده از داروهای کنتراست‌زای تزریقی است؛ به عبارتی بسیاری از برنامه‌های تصویربرداری پیشرفته، با استفاده از داروهای کنتراست‌زای تزریقی تهیه می‌شود.
در حالت ایده‌آل ماده کنتراست‌زا، باید بدون اثر اضافی بر روی بیمار از بدن خارج و از بین برود. اما استفاده از آن‌ها کاملاً بدون خطر نیست و عوارضی به همراه دارد. عوارض جانبی، از واکنش‌های جزئی فیزیولوژیکی تا واکنش‌های نادر اما شدید و تهدیدکنندهٔ زندگی متفاوت است و ارزیابی سریع و درمان آن‌ها نیاز به پرسنل ماهر دارد و تجهیزات و داروهای مناسب(ترالی احیا) باید در اتاق آزمون و در دسترس پرسنل باشد. هنگامی که یک اتفاق ناخوشایند شکل می‌گیرد، آگاهی از انواع واکنش‌هایی که درمان سریع و آشکار دارند ضروری است و بنابر این باید آموزش لازم برای کلیه افراد درگیر در استفاده از ماده حاجب ارائه شود.
💊عوارض جانبی
عوارض جانبی به مواد حاجب تزریقی به طور معمول از نظر شدت به سه دسته تقسیم می‌شوند: خفیف، متوسط، شدید.
واکنش‌های خفیف مانند احساس گرما، مزه فلز در دهان، حالت تهوع، استفراغ، برادی کاردی؛ معمولا محدود هستند و پیشرفت نمی‌کنند و نیاز به درمانی ندارند. با این حال گاهی شدیدتر می‌شوند.
واکنش‌های متوسط مانند برونکو اسپاسم و یا هایپوکسی خفیف معمولا تهدید کنندهٔ زندگی نیستند. اما ممکن است به سمت واکنش‌های تهدیدکننده پیش بروند.
بنابر این بیماران باید تا زمانیکه علائم به طور کامل برطرف نشده است، تحت درمان و نظارت قرار گیرند.
واکنش‌های شدید مانند ایست قلبی-ریوی؛ نادر، غیر قابل پیش‌بینی و بالقوه کشنده هستند. بنابراین آن‌ها باید سریع تشخیص داده شوند.
سابقه یک بیمار از یک واکنش شدید قبلی به ماده حاجب، خطر واکنش بعدی را تقریباً ۵ تا۶ برابر افزایش می‌دهد.
بیمارانی که مبتلا به بیماری‌هایی مانند آسم، درماتیت و کهیر هستند تقریبا ۶-۳ برابر بیشتر، واکنش شدید در برابر ماده حاجب دارند.
💊زمان وقوع واکنش
اگرچه بیشترین واکنش‌ها در ساعت اول بعد از تزریق رخ می‌دهد و بسیاری از آن‌ها در ۵ دقیقهٔ اول رخ می‌دهند، موارد نادری از عوارض جانبی تأخیری وجود دارد که بین یک ساعت تا یک هفته پس از تزریق ماده حاجب رخ می‌دهد. این نوع واکنش‌ها در بزرگسالان، زنان و بیمارانی که سابقهٔ حساسیت دارند، بیشتر دیده می‌شود.
💊شناسایی احتمال واکنش
در حالت ایده‌آل، شناسایی بیمارانی که احتمالا عوارض جانبی مصرف ماده حاجب را تجربه می‌کنند باید قبل از انجام آزمون، انجام شود و پزشک ارجاع دهنده باید نسبت ریسک به سود آزمون دارای ماده حاجب را مشخص و تایید کند.
اخذ رضایت برای تزریق ماده حاجب، امری مرسوم نیست زیرا به طور کلی آن را بی‌خطر می‌دانند، با این حال اکثر مراکز تصویربرداری قبل از انجام آزمون، اطلاعاتی را در اختیار بیماران قرار می‌دهند و پرسشنامه‌ای به آن‌ها می‌دهند تا پرسنل از عواملی که ممکن است برای استفاده از ماده حاجب منع مصرف داشته باشند یا احتمال واکنش را افزایش دهد آگاه شوند.
برای بررسی عملکرد کلیه جهت دفع ماده حاجب، از آزمایش کراتینین استفاده می‌کنند.
آزمایش روتین کراتینین قبل از تجویز ماده حاجب در همه بیماران ضروری نیست و بین اندازه‌گیری سطح پایه کراتینین و تجویز ماده حاجب، هیچ فاصله زمانی استانداردی وجود ندارد. اما ۶ هفته یا کمتر از آن رایج‌ترین فاصله است. میزان تخمینی فیلتراسیون گلومرولی (GFR) ممکن است یک شاخص قابل اطمینان‌تر از عملکرد کلیه باشد زیرا سن، نژاد و جنس را تشکیل می‌دهد.
💊 بیماران باردار و شیرده
در بیمار باردار، ماده حاجب از جفت نیز عبور می‌کند. پس از ورود به جریان خون جنین، از طریق مجاری ادراری به داخل مایع آمنیوتیک دفع می‌شوند. ولی از محیط جنین خارج نمی‌شود و در بافت‌های اطراف جنین نشان داده می‌شود. با وجود خطرات نظری پایین، اجتناب از مصرف ماده حاجب در بیمار باردار در صورت امکان، یک احتیاط ضروری است. نویسندگان یک مطالعه تحقیقاتی از ۲۶ زن که در سه ماههٔ اول بارداری ماده حاجب مصرف کرده‌اند هیچ مدرکی در مورد جهش‌زایی نشان ندادند.
در مادران شیرده، فقط درصد کمی از ماده حاجب در شیر مادر دفع می‌شود و توسط نوزاد جذب می‌شود. اما هیچ موردی از سمیت مستقیم، حساسیت آلرژیک در نوزاد و مادر گزارش نشده است. بنابراین متوقف کردن شیردهی ضروری نیست و بسته به ترجیح شخصی مادران ممکن است به مدت ۱۲ تا ۲۴ ساعت پس از تزریق ماده حاجب، شیردهی را کنار بگذارند.
💊راه کارهای مورد نیاز در مصرف ماده حاجب
قبل از انجام آزمون، باید اطلاعات پیرامون ماده حاجب و انواع واکنش‌ها را افزایش داده و با تسلط کامل، شروع به کار کرد.
همچنین با استفاده از پرونده بیمار و پرسش همراهان بیمار، هیستوری بیمار را بررسی کرد. قبل از تزریق دارو، باید بیمار هشیار را از عوارض جانبی آن و پروسه تزریق آگاه کرد (به صورت یک بروشور یا حضوری). این کار باعث کاهش ترس در بیمار و کنترل واکنش می‌شود.
برای تزریق دارو، همواره باید پزشکی در طول تصویربرداری حضور داشته باشد، تا در صورت بروز مشکل، تصمیم مناسب اخذ شود.
در طول تصویربرداری، باید دسترسی داخل وریدی را حفظ کرد. راههای هوایی، علائم حیاتی و قلبی را کنترل کرد و ظاهر بیمار (رنگ پوست و مردمک چشم، حرکات قفسه سینه و…)و کیفیت صدا را ارزیابی کرد.
در صورت بروز واکنش‌های خفیف به داروی آنتی هیستامین نیاز است و در بروز واکنش‌های متوسط تا شدید استفاده از اکسیژن مکمل با ماسک صورت توصیه می‌شود.
درصورت بروز واکنش‌های شدید، سطح مراقبت از بیمار باید با مراجعه به پزشکان متخصص برای انتقال بیمار به نزدیک‌ترین بخش اورژانس، در یک مرکز سرپایی یا با تماس با کد در محیط بستری، افزایش یابد.
همه این‌ها نکات و تجاربی است که باید رعایت شود تا مصرف این دارو هیچ‌گونه عواقب جانی و قانونی در پی نداشته باشد.
