لاتک و آشنایی با آن

لاتک از کلمه تِک(TeX) می‌آید که یک سیستم حروف‌چینی است که توسط دونالد کنوث (Donald Knuth) در دانشگاه استنفورد برای حروف‌چینی مستنداتی که دارای فرمول‌های زیادی بودند و از نظر نگارش سخت بودند، طراحی شد. می‌توان گفت TeX یک زبان برچسب‌گذاری همانند HTML است، با این تفاوت که HTML اقدام به طراحی صفحات وب می‌کند و TeX اقدام به طراحی صفحات مستندها. TeX نرم افزاری آزاد بوده و حق کپی آن مربوط به انجمن ریاضی آمریکا است.

لتک(LaTeX) توسعه یافته‌ای از TeX است، یا به عبارتی بسته‌ای از ماکروها است که به TeX اضافه شده و امکان حروف‌چینی و چاپ مستندات را با بهترین کیفیت برای نویسنده فراهم می‌کند. LaTeX توسط لزلی لمپورت (Leslie Lamport) نوشته شد و از TeX به عنوان موتور حروف‌چینی استفاده می‌کند.

کاربرد LaTeX

LaTeX در حروف‌چینی کتاب، مقاله، گزارش‌، ساخت اسلاید و بسیاری موارد دیگر که در آن‌ها به حروف‌چینی پیشرفته نیاز داریم کاربرد دارد. همچنین در متن‌های ریاضی، فیزیک و متن‌هایی که در آن‌ها به تعداد زیاد فرمول‌های پیچیده وجود دارد استفاده از LaTeX توصیه می‌شود. حال ممکن است برایتان سوال پیش بیاید که با توجه به نرم افزارهای گوناگونی مثل آفیس (Microsoft office, LibreOffice, Open office) که استفاده از آن‌ها راحت‌تر است، چرا بهتر است از LaTeX استفاده کنیم؟

برای پاسخ به این سوال برخی از مزایای LaTeX را در اینجا بررسی خواهیم کرد.

مزایای LaTeX

اسناد تولید شده با LaTeX دارای ثبات هستند. شاید برایتان پیش آمده است که فایلی با نرم افزار Word تهیه کرده باشید و پس از باز کردن فایل روی کامپیوتری دیگر مشاهده کردید که دچار به هم ریختگی شده است. اما فایل‌های LaTeX در هر کامپیوتر و سیستمی باز شوند دارای همان کیفیت خواهند بود.

در حروف چینی متون دارای فرمول‌های زیاد ریاضی، کیفیت بسیار بالایی وجود دارد.

برای حروف چینی هر متنی اعم از کتاب، مقاله و غیره، تنها نیاز به تعداد کمی از دستورات برای تعریف ساختار متن است و نیاز به دانستن چگونگی طراحی کتاب یا مقاله نیست. در واقع ما متن را می‌نویسیم و نرم‌افزار پردازش‌ها، تغییر اندازه فونت بسته به نوع متن، استفاده از فرمت‌های استاندارد متن نویسی، نگارش به زیباترین شکل ممکن و در کل تنظیمات متن را انجام می‌دهد.

متعلقات یک نوشته علمی از جمله مراجع، نمایه‌ها، ارجاع‌ها، فهرست مطالب، فهرست شکل‌ها، فهرست جدول‌ها و … به صورت خودکار تولید می‌شوند.

ورودی این نرم افزار یک فایل متن ساده (Plan text) بوده و علاوه بر حجم کم امکان اجرا و مشاهده را در سیستم عامل‌های مختلف از جمله ویندوز، مک، لینوکس و حتی اندروید فراهم می‌کند.

رایگان است و مشکلات نرم افزارهای کرک شده را ندارد.

در LaTeX نیازی به انتقال مداوم بین موس و کیبورد نیست و می‌توان تنها با کیبورد کل فرآیند تایپ را انجام داد. اینکار به نوبه خود می‌تواند موجب صرفه‌جویی در زمان و عدم خستگی شود!

برای شروع به کار با LaTeX به نرم افزاری نیاز دارید که بتواند فایل‌های نوشته شده توسط LaTeX را کامپایل کرده و خروجی به فرمت‌ پی دی اف را تولید کند. به وسیله یکی از دو نرم افزار زیر می‌توان این کار را انجام داد:

‌TeX Live

MiKTeX

همچنین نیاز به نصب یک ویرایشگر مناسب دارید. ویرایشگرهای زیادی وجود دارند که از میان آن‌ها سه ویرایشگر توصیه می‌شود:

TeXstudio

TeXmaker

TeXworks

زی‌پرشین(XePersian) مجموعه‌ای از ماکروها است که به‌صورت یک بسته در حروف‌چینی با موتور زی لتک(XeLaTeX) بکار گرفته می‌شود تا خروجی فارسی با کیفیت بسیار بالا بسازد. این بسته توسط دکتر وفا خلیقی تهیه شده است. برای اطلاعات بیشتر در این باره به آدرس http://parsilatex.com/site/ مراجعه کنید. می‌توانید در انجمن این سایت ثبت نام کنید و در صورتی که نیاز به کمک داشتید سوال خود را در آن مطرح کنید. پیشنهاد می‌شود که برای داشتن سازگاری بیشتر با بسته زی‌پرشین از TeX Live به عنوان کامپایلر متن استفاده شود.

خوب حالا وقت عمل است. ما در اینجا کمی راجع به نرم‌افزارهای مربوط به LaTeX صحبت می‌کنیم. انتخاب ما برای کامپایلر متن TexLive و نسخه ۲۰۱۵ به بعد است، زیرا سازگاری خوبی با بسته زی‌پرشین دارد. پس از نصب نسخه مورد نظر، مطابق درستورالعمل مربوط به سیستم عامل خود (ویندوز، مک و لینوکس) عمل می‌کنیم. در ویندوز بدین صورت است که install-tl-windows.bat را اجرا می‌کنیم و منتظر می‌مانیم تا نصب انجام شود. همچنین ویرایشگر انتخابی TexStudio است که رایگان بوده و قابل دانلود از طریق اینترنت می‌باشد. پس از اتمام نصب، کار تمام است و آماده حروف‌چینی هستیم.

برای حروف‌چینی نرم‌افزار TexStudio را باز می‌کنیم. محیط نرم افزار را مطابق تصویر زیر مشاهده می‌کنید:

مطابق تصویر بالا برای ایجاد یک نوشته جدید از آیکون New یا کلیدهای ترکیبی Ctrl+N استفاده می‌کنیم. همچنین برای باز کردن یک فایل از پیش تهیه شده از آیکون Open یا کلیدهای ترکیبی Ctrl+O استفاده می‌کنیم. برای ذخیره‌ی فایل تهیه شده نیز از آیکون Save یا کلیدهای ترکیبی Ctrl+S استفاده می‌کنیم. حال پس از ایجاد یک فایل جدید، پنجره‌ای خالی به شکل زیر و آماده برای نوشتن باز می‌گردد و فضای مربوط به نوشتن را در آن مشاهده می‌کنیم:

یک فایل LaTeX پسوند tex. دارد. دقت کنید که از نام‌های فارسی برای فایل و پوشه شامل فایل LaTeX خودداری شود. یک فایل LaTeX حداقل از دو بخش تشکیل شده است: Preamble و Body. در Preamble به معرفی بسته‌ها، تعاریف و سایر موارد می‌پردازیم. در بدنه اصلی یا Body هرآنچه بنویسیم در خروجی نمایش داده می‌شود. یک نوشته ساده به عنوان نمونه در شکل زیر نمایش داده شده‌است که در آن Preamble و Body را مشاهده می‌کنیم:

دقت شود که تمامی دستورات در LaTeX با \ یا (Back Slash) شروع می‌شوند. در Preamble یکسری دستورات تقریباً ثابت وجود دارد که عبارتند از ‌documentclass و usepackage. دستور اول یعنی documentclass نوع متن مورد نظر ما را مشخص می‌کند که می‌تواند مقاله، کتاب، نامه، گزارش و … باشد. با انتخاب نوع متن دیگر نگران تنظیمات کلی متن که قبلا باید بصورت دستی در سایر نرم‌افزارها انجام می‌دادیم، نبوده و LaTeX بصورت خودکار آن‌ها را برای ما انجام خواهد داد. usepackage دستوری است که با استفاده از آن یک سری بسته‌ها فراخوانی می‌گردد. این بسته‌ها یک سری ماکرو هستند که ویژگی‌های خاصی دارند و عملکردهای ویژه‌ای خواهند داشت. یکی از این بسته‌ها، زی‌پرشین است که برای نگارش به زبان فارسی از آن استفاده می‌گردد و در شکل قبلی فراخوانی شده است.

با فراخوانی بسته‌ها، امکان استفاده از محیط‌ها برای ما فراهم می‌گردد. محیط‌ها در بدنه اصلی یک فایل LaTeX قرار می‌گیرند. به عنوان مثال محیط document نوشته‌های ما را نمایش می‌دهد(مطابق تصویر۳).

پس از نگارش یک فایل برای اینکه خروجی آن‌را مشاهده کنیم باید گزینه کامپایل را بزنیم که با آیکون فلش سبز رنگ یا کلید میانبر f6 قابل دستیابی است. پس از دریافت کردن پیغام موفقیت در کامپایل (Process exited normally) خروجی را مطابق تصویر زیر مشاهده می‌کنیم: