اعسار که در ماده ۵۰۴ قانون آیین دادرسی مدنی آمده است: معسر از هزینه دادرسی کسی است که به واسطه عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی به مال خود به طور موقت قادر به تادیه آن نیست.
به زبان ساده‌تر هنگامی که شخصی از دارایی کافی برخوردار نباشد یا دسترسی به مال خود برای پرداخت هزینه‌ی دادرسی یا بدهی خود نداشته باشد “معسر” نامیده می‌شود. در این وضعیت گفته می‌شود که این فرد می‌تواند دادخواست اعسار بدهد.
طرح دعوا در دادگستری مستلزم پرداخت هزینه‌هایی است که قانون معین گرده است. همچون هزینه دستمزد کارشناس، تحقیقات محلی و هزینه‌ی تمبر. البته قانون برای کسانی که توانایی مالی برای احقاق حق خود و طرح دعوی را در دادگاه ندارند، تمهیداتی قرار داده است. که آن را به نام “اعسار” می‌شناسیم.
دادخواست اعسار
اعسار در محکومیت‌های مالی و جزایی در صورتی است که به موجب حکم دادگاه حقوقی یا کیفری در امر جزایی شخص به پرداخت وجه، مال یا جزای نقدی در حق دیگری محکوم می‌شود. اما توانایی پرداخت آن را ندارد. ادعای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی ضمن درخواستی (دادخواست) که برای اصل دعوا داده شده است مطرح می‌شود. یا فرد معسر می‌تواند جداگانه نیز ارائه دهد. برای اثبات ادعای اعسار، کسی که مدعی اعسار است باید شهادت کتبی حداقل ۲شاهد از اشخاصی که از وضعیت مالی و زندگانی او مطلع هستند به دادخواست ضمیمه شود.
در این شهادت نامه، مشخصات و شغل و وسیله امرار معاش کسی که ادعای اعسار دارد و نداشتن تمکن مالی او برای پرداخت هزینه دادرسی با مشخص کردن مبلغ آن، باید شهود منشاء اطلاعات و مشخصات کامل و البته اقامتگاه خود را بطور کامل ذکر کنند.
دعوای اعسار یک دعوای غیرمالی است. به موجب رای وحدت رویه ۱۳۸۰/۱/۲۸-۶۵۲، دولت مکلف به پرداخت هزینه دادرسی اعلام شد. (بنیاد مستضعفان از پرداخت هزینه دادرسی در تمام مراجع قضایی نیز معاف هستند. البته این معافیت بنیاد مستضعفان شامل شرکت‌های تحت پوشش بنیاد نمی‌شود.)
تاجر و دادخواست اعسار
از تاجر دادخواست اعسار پذیرفته نمی‌شود. این افراد باید طبق مقررات تجارت دادخواست ورشکستگی بدهد. از کسبه جزء، دادخواست اعسار پذیرفته می‌شود. معافیت از هزینه دادرسی باید برای هر دعوا بطور جداگانه تحصیل شود. ولی فرد معسر می‌تواند در تمام مراحل بدوی، تجدید نظر، فرجام مربوط به همان دعوا از معافیت استفاده کند.
نکته تکمیلی
فرد معسر پس از اثبات اعسارش در دادگاه می‌تواند از مزایای زیر استفاده کند:
۱- معافیت موقت نه دائمی از تمام یا قسمتی از هزینه های دادرسی.
۲- حق داشتن وکیل معاضدتی و معافیت موقت نه دائمی از پرداخت حق الوکاله.
اگر حکم به نفع معسر صادر گردد، مکلف به پرداخت هزینه‌ی دادرسی می‌شود. و هر گاه معسر به پرداخت تمام یا قسمتی از هزینه دادرسی متمکن گردد، ملزم به تادیه آن خواهد بود. اگر با درآمدهای خود بتواند تمام یا قسمتی از هزینه دادرسی را بپردازد، دادگاه با در نظر گرفتن مبلغ هزینه دادرسی و میزان درآمد وی و هزینه‌های ضروری زندگی، مقدار و مدت پرداخت این هزینه دادرسی را معین خواهد کرد.
