فصل سوم پایان‌نامه را می‌توان راحت‌ترین اما اصلی‌ترین بخش پایان نامه دانست.
در فصل سوم پایان‌نامه پژوهشگر با توجه به اطلاعاتی که در فصل دوم کسب کرده است، طرح اصلی و روش کار خویش را انتخاب نموده و از این پس تمام افعال خویش در مورد اجرای طرح خود را مکتوب می‌نماید.
عنوان فصل سوم با توجه به رشته پژوهشگر متفاوت نگاشته می‌شود . برای رشته‌های علوم آزمایشگاهی و فنی مهندس بیشتر از عناوینی همچون « مواد و روش‌ها» استفاده می‌شود. این در حالی است که در رشته‌های مدیریتی و مشابه آن از عنوان « روش پژوهش» و یا «روش تحقیق» بیشتر استفاده می‌شود.
برای نگاشتن فصل سوم پایان‌نامه تفاوت‌های کلی میان رشته‌های علوم آزمایشگاهی و فنی مهندسی با رشته‌های مدیریتی و انسانی در اصطلاح وجود دارد. در اینجا نکات مربوط به نگارش این فصل، بر اساس هر دو دسته و به صورت جداگانه و کلی عرضه می‌شود.
نکات مربوط به نگارش فصل سوم پایان‌نامه برای رشته‌های علوم آزمایشگاهی و فنی
۱- مقدمه برای شروع فصل سوم پایان‌نامه برای این رشته‌ها ضروری نیست.
۲- پژوهشگر در ابتدای فصل سوم پایان‌نامه به معرفی موارد و ابزارها و روش‌های کاربردی می‌پردازد. در این فصل نیز مانند فصل دوم لازم است تا دقت و کوشش بسیاری در ترتیب نگارش محتویات شود. برای مثال در رشته علوم آزمایشگاهی، در ادامه مثالی که در پست پیشین برای نگارش فصل دوم زده شد، می‌توان طبق این مثال تیتربندی کرد و سپس شروع به نگاشتن کرد:
۳- مواد و روش ها
۱-۳- محیط کشت‌های مورد استفاده در این تحقیق
۲-۳- مراحل به دست آوردن عوامل بیماریزای قارچی آفتابگردان
۱-۲-۳- نمونه برداری
۲-۲-۳- جداسازی عوامل
و ….
۳-۳- آزمون اثبات بیماریزای
۴-۳- شناسایی عوامل
۱-۴-۳- شناسایی به روش مولکولی
۲-۴-۳- شناسایی به روش مورفولوژیکی
الی آخر.
۳- بهتر است شروع نگارش فصل سوم پایان‌نامه ، از زمان شروع انجام تحقیق و به صورت مرحله به مرحله باشد تا نکته‌ای از قلم نیوفتد و یا تکرار آزمون و خطا موجب فراموشی بخشی از کار و یا جاماندن آن در نگارش نشود.
۴- در بخش انتهایی فصل سوم لازم است تا پژوهشگر به معرفی نرم افزارهای مورد استفاده و کلیات روش استفاده از آن‌ها در طرح خویش نظیر اکسل، spss ، مگا، chromas و … بپردازد. برای مثال : برای شناسایی مولکولی نمونه‌ها ابتدا کدهای حاصل از خوانش را توسط نرم افزار مگا مرتب نموده و توالی حاصل شده از طریق نرم افزار کرومس جهت درج در سامانه NCBI آماده شد و … .
نکته: درج منبع جهت تایید روش مورد استفاده در هر بخش از پژوهش لازم است. ابداع روش برای پایان نامه‌های ارشد جایز نیست و این سطح کار در مراتب دکتری امکان پذیر است. اما گاهی می‌توان با تلفیق دو روش ثبت شده در برخی مراحل کار اقدام به تست نمود و نتیجه آن را مورد بررسی قرار داد.
برای مثال در مورد مخمرها تحقیقات بسیار کمی نسبت به سایر قارچ های ریسه‌ای در جهان صورت گرفته است. برای همین ممکن است در مورد کنترل بیولوژیک آن، پژوهشگر در مرحله کارشناسی ارشد که با محدودیت در انجام پژوهش مواجه است نتواند روشی در پژوهش‌های صورت گرفته برای کنترل بیابد. در اینجا فرد می‌تواند با آمیختن دو روش کشت آنتاگونیست در مرکز و پاتوژن در ۴ سمت آن و روش ریختن سم در محیط کشت و قرار داد حشره در پتری به این صورت عمل کند که پاتوژن را در محیط کشت ادغام نماید و آنتاگونیست را همزمان در مرکز پتری کشت نماید.
نکات مربوط به فصل سوم پایان‌نامه برای رشته‌های مدیریتی و پژوهش محور
۱- برای شروع فصل سوم پایان‌نامه ، نگارش مقدمه و توضیح پیرامون روش پژوهش لازم است. برای مثال بگوید از روش سلوی‌کادوری برای تحلیل داده ها استفاده شده است به دلیل … و کلیات روش به این صورت است که …. .
۲- پس از بیان مقدمه پژوهشگر باید شروع به معرفی جامعه آماری خود نماید. یعنی جامعه‌ای که قصد دارد پژوهش خود را بر آن اساس انجام داده و پرسشنامه‌هایش را میان آن‌ها توزیع و جمع آوری نماید. برای مثال اگر جامعه آماری خود را زنان کادر درمانی بیمارستان شهید چمران قرار دادید در این قسمت باید به تعداد واحدها و بخش‌ها به تفکیک و تعداد پرسنل‌ها بپردازد. درضمن جامعه آماری در عنوان پایان نامه نیز درج می‌شود. مثلا بررسی علل شیوع اندومتریوز در زنان کادر درمانی بیمارستان شهید چمران.
در انتخاب جامعه آماری رعایت چند نکته لازم است:
نکته اول اینکه جامعه آماری باید به اندازه کافی بزرگ باشد. طبیعتا تحقیق بر روی جامعه آماری با مثلا ۳۰ نمونه ارزش مطالعاتی آنچنانی ندارد. البته این که این تعداد چقدر باشد تا قابل استناد باشد قابل تعیین نیست و بنا به نوع جامعه آماری و موضوع مورد مطالعه متفاوت است. مثلا اگر جامعه آماری بازیگران مرد تلوزیونی باشند ۲۰ نفر به عنوان نمونه هم می‌تواند کافی باشد اما اگر در مورد شیوع یک نوع بیماری خاص در بین مثلا کودکان ایران باشد ۲۰۰ نمونه هم ممکن است کم باشد.
نکته دوم، محقق پیش از ارائه موضوع پژوهش خود و شروع طرح باید مجوزهای لازم جهت آمار برداری و پخش پرسشنامه را کسب نماید تا دچار محدودیت در پژوهش خویش نشود.
۳- پس از انتخاب جامعه هدف، جهت کاهش هزینه و زمان برای پژوهش، لازم است تا از جامعه هدف نمونه برداری انجام شود. نمونه برداری روش‌های متفاوتی دارد که پژوهشگر بنا بر جامعه آماری مورد انتخاب، می‌تواند روش مناسب خویش را تعیین نماید:
الف) ساده ترین روش نمونه‌گیری مراجعه به جداول استانداردی است که حجم نمونه را با توجه به حجم جامعه مشخص می نماید (مانند جدول مورگان) .
ب) تعیین حجم نمونه با استفاده از فرمول‌هایی که حجم نمونه را با توجه به حجم جامعه (جامعه محدود) و یا بدون توجه به حجم جامعه ( جامعه نامحدود) تعیین می‌کند.
ج) درخصوص جوامع کوچک (تعداد زیر ۱۵۰ نفر) بهتر است که محقق اقدام به نمونه‌گیری نکرده و از طریق سرشماری اقدام به توزیع و جمع آوری کلیه افراد پرسشنامه کند.
نکته:
باید توجه داشت وقتی بر اساس فرمول یا جدول، تعداد نمونه مورد نیاز مثلا” ۱۰۰ نفر تعیین می‌شود، این عدد حداقل تعداد مورد نیاز است. یعنی این اشتباه است که محققا دقیقا ۱۰۰ پرسشنامه پخش کند! چرا که ممکن است تعدادی از این پرسشنامه ها به پژوهشگر باز نگردد. در این صورت تحلیل پژوهشگر مربوط به نمونه مورد بررسی است نه جامعه آماری. پس لازم است بنا به درصد احتمالی که از عدم همکاری جامعه با طرح خویش دارید تعدادی پرسشنامه بیشتری جهت ارائه، چاپ و توزیع کنید.
درخصوص انواع نمونه گیری نیز (تصادفی، طبقه ای و …) لازم است محقق اطلاعات کافی داشته باشد تا دچار اشتباه نشود لذا مطالعه کتب روش تحقیق توصیه می‌شود.
۴- در مرحله پس از معرفی جامعه آماری مورد مطالعه، لازم است تا پژوهشگر با ذکر روش تحقیق خود (پیمایشی، همبستگی، اکتشافی، علی و…) و نوع آن (کاربردی، توسعه ای، بنیادین) به تشریح نحوه انجام تحقیق بپردازد.
۵- بطور کلی، ۳ ابزار مشاهده، مصاحبه و پرسشنامه جهت جمع آوری داده‌های مورد نیاز وجود دارد که رایج ترین و پرکاربردترین آن، پرسشنامه است. در این بخش، محقق ضمن معرفی ابزار خود به شیوه بهره گیری از آن می‌پردازد.
۶- بیان روایی و پایایی ابزار اندازه گیری.
۷- در این قسمت پژوهشگر راهنمای خوانش کدها و در واقع شیوه کد گذاری‌های خود در پرسشنامه را ارائه می‌دهد.
۸- پس از آن در مرحله بعدی، محقق با توجه به نوع تحقیق خود به معرفی آزمون‌های مورد استفاده در فصل ۴، جهت تحلیل داده‌ها می‌پردازد. معمولا” پژوهشگر ابتدا با بهره گیری از آزمون کولموگروف – اسمیرنف، نرمال بودن یا نبودن داده‌ها را مشخص می‌کند. سپس بر آن اساس، از روش‌های آمار پارامتریک (در صورت نرمال بودن داده‌ها) یا آمار ناپارامتریک (در صورت نرمال نبودن داده‌ها) استفاده می‌کند.
در خصوص نرمال بودن یا نبودن داده‌ها توجه به چند نکته ضروری است:
الف) با توجه به ساده تر و معتبر‌تر بودن روش‌های آمار پارامتریک، معمولا بسیاری از محققان علامند به بهره گیری از روش‌های آمار پارامتریک‌اند تا ناپارامتریک.
ب) برخی معتقدند با توجه به قضیه حد مرکزی، در صورتی که تعداد نمونه بیش از ۳۰ تا باشند محقق می‌تواند از روش‌های آمار پارامتریک استفاده نماید. بر همین اساس، برخی از محققین در نمونه‌های اصطلاحا” بزرگ از روش های آمار پارامتریک استفاده می‌نماید.
ج) دسته‌ای دیگر معتقدند با توجه به اینکه داده‌های مورد استفاده محقق از نوع داده‌های ترتیبی است (چون بر اساس طیف لیکرت احصاء می‌شود) بدون توجه به حجم نمونه، محقق باید از روش های آمار ناپارامتریک استفاده نماید.
با توجه به اختلاف نظرهای یاد شده، به دانشجویان توصیه می شود که: حتما جهت تعیین نرمال بودن یا نبودن داده‌ها از آزمون کولموگروف – اسمیرنف استفاده نمایند سپس بر آن اساس اقدام نمایند. برای نمونه‌های کوچک نیز از روش‌های آمار ناپارامتریک استفاده نمایند.
۹- در بخش انتهایی فصل سوم لازم است تا پژوهشگر به معرفی نرم افزارهای مورد استفاده و کلیات روش استفاده از آن‌ها در طرح خویش نظیر اکسل، spss ، لیزرل ، minitab و … بپردازد.
۱۰- گاهی نگارش بخش های دیگری نیز علاوه بر بخش‌های یاد شده در فصل سوم پایان‌نامه لازم است. مثل ذکرآماره های تحقیق که در آن محقق به تشریح فرض‌های صفر و یک خود به تفکیک فرضیات تحقیق می‌پردازد و یا معرفی جامعه مورد بررسی که در آن محقق، اقدام به تشریح سابقه، شرح وظایف، ساختار سازمانی و … جامعه مورد بررسی می‌نماید و ….
جهت مطالعه پست‌های تکمیلی پیرامون روش تحقیق کیفی و کمی این دو کلید واژه را در قسمت جستجوی وبلاگ سرچ نمایید.