تحقیق کیفی چیست؟
Qualitative به معنای کیفی و چونی است و واژه Research در لغت به معنای پژوهش، تحقیق، کندوکاو، تجسس و کاوش است. کلمه این دو واژه مجموعاً به معنای تحقیق و پژوهش کیفی است.
تحقیق و پژوهش کیفی عبارت از مجموعه فعالیت‌هایی(چون مشاهده، مصاحبه و شرکت گسترده در فعالیت‌های پژوهشی) است، که هرکدام به نحوی محقّق را در کسب اطلاعات دست‌اول، درباره‌ی موضوع موردتحقیق یاری می‌دهند. بدین ترتیب، از اطلاعات جمع‌آوری‌شده، توصیف‌های تحلیلی، ادراکی و طبقه‌بندی‌شده حاصل می‌شود. در روش موردبحث دسترسی به اطلاعات؛ یعنی زندگی کردن با مردم موردپژوهش، یادگیری فرهنگ آن‌ها، ازجمله مبانی ارزشی، عقیدتی و رفتاری، زبان و تلاش برای درک احساس، انگیزش و هیجان‌های آن‌ها است. محقق کیفی، رفتار اجتماعی را به این دلیل درک می‌کند که خود را به‌جای دیگران قرار می‌دهد. “آنسلم استراس” می‌گوید: «منظور ما از تحقیق کیفی عبارت از هر نوع تحقیقی است که یافته‌هایی را به‌دست می‌دهند که با شیوه‌هایی غیر از روش‌های آماری یا هرگونه کمّی کردن کسب نشده‌اند. شیوه مذکور ممکن است به تحقیق درباره‌ی زندگی افراد، شرح‌حال‌ها، رفتارها و همچنین درباره‌ی کارکرد سازمانی، جنبش‌های اجتماعی یا روابط بین‌الملل معطوف باشد.»
تاریخچه تحقیق کیفی از کجاست؟
تا پایان دهه‌ی ۱۹۶۰ نزدیک به ۹۰ درصد گزارش‌های منتشرشده در مجلات جامعه‌شناسی آمریکا، مبتنی بر تحقیق کمّی و آماری بودند. گرچه در بریتانیا آمارهای قابل‌مقایسه‌ای در دست نیستند؛ ولی گمان می‌رود تا اواخر دهه‌ی ۱۹۶۰ تحقیق آماری در این کشور نیز مسلماً بوده است. اما امروزه قضیه تفاوت پیداکرده. به دلیل انتقادهای نظری از اثبات‌گرایی(Positivism)” ” که گرایش به شیوه‌های آماری و کمّی دارند، اکنون روش‌های کیفی، جایگاهی کانونی در آموزش و تحقیق اجتماعی به‌دست آورده‌اند.
این روش را انسان‌شناسان فرهنگی برای مطالعه آداب و رفتارهای مردمان فرهنگ‌های دیگر ابداع کرده‌اند. مبنای فلسفی تحقیق کیفی، “انسان‌گرایی” (Humanism) و “طبیعت‌گرایی” (Naturalism) است. منظور از مبنای انسان‌گرایانه، توجه به نقش و اهمیت انسان در تحقیق‌های کیفی است. مطابق این فلسفه، وجه ممیّز انسان با موجودات دیگر، کنش بر پایه‌ی انگیزه‌ها یا عوامل درونی و بیرونی به‌جای واکنش است.
جایگاه روش کیفی در علوم اجتماعی کجاست؟
گرچه روش کیفی را انسان‌شناسان فرهنگی ابداع کردند. ولی امروزه در سایر علوم انسانی و اجتماعی نظیر جامعه‌شناسی، ارتباطات، آموزش‌وپرورش، تاریخ، مطالعات فرهنگی و علوم طبیعی نیز به‌کار می‌رود. لکن در روان‌شناسی، روش‌های کمّی غلبه دارند.
اساساً بخش عمده‌ای از مطالعات مربوط به تأثیر ایدئولوژی دین، فرهنگ، سیاست، اخلاق و مانند آن، برکنش و رفتار انسان که موضوع مطالعه بسیاری از رشته‌های علوم انسانی است، را می‌توان با استفاده از روش تحلیل کیفی و عقلی، تجزیه و تحلیل نمود.
اجزای عمده‌ی تشکیل‌دهنده‌ی تحقیق کیفی کدم‌اند؟
در تحقیق کیفی سه بخش عمده وجود دارد:
بخش اول: داده‌ها؛ داده‌ها می‌توانند از منابع مختلف گردآوری شده باشند. مصاحبه، مشاهده و مشارکت، معمول‌ترین منابع‌اند؛
بخش دوم: شامل روش‌های تحلیلی و تعبیر و تفسیری است؛ که برای رسیدن به یافته‌ها یا نظریه‌ها به‌کار می‌رود. این روش‌ها شامل شیوه‌های مفهوم‌پردازی از داده‌ها است؛ که به “کدگذاری(Coding)” موسوم است. شیوه‌های دیگری مثل نمونه‌گیری غیر آماری، یادداشت‌برداری و نمایش روابط مفهومی به‌صورت دیاگرام نیز بخشی از مرحله‌ی تحلیلی‌اند؛
بخش سوم: عبارت است از گزارش‌های نوشته‌شده و شفاهی و ارائه آن‌ها در مجله‌ها و کنفرانس‌های علمی.
نویسنده: محمدرضا خدادادیان- مدرس وقف علمی سازمان بین المللی دانشگاهیان
