اکثر پژوهشگران در پایان‌نامه و طرح‌های خویش این پرسش برایشان مطرح می‌شود:
آیا باید داده‌های کل جامعه آماری مورد انتخاب را استخراج کنم ؟؟ یا انتخاب نمونه‌ای از آن بطور عملی و تصادفی و سپس تعمیم نتایج حاصل از داده های مربوط به این نمونه استخراج شده و در نهایت نتیجه‌های بدست آمده به کل جامعه آماری، کافی است ؟
پاسخ به این پرسش بستگی به پاسخ پرسش‌ها و شرایط زیر دارد:
۱ – کلیت داشته باشند: یعنی بتوان آن‌ها را در همه‌ی مورد‌هایی که موضوع پایان‌نامه در آن‌ها معنا پیدا می‌کند بکار برد.
۲ – آیا نمونه برداری موجب آسانی و سرعت کار پایان نامه ، صرفه جویی در وقت، هزینه و منابع انسانی پژوهش می شود؟
۳ – آیا ممکن است در مسیر کسب داده‌ها، کل آن محصول یا چیز از بین رود، که به نمونه نیاز باشد؟
۴ – آیا در جامعه آماری بین متغیرها ، رابطه های ضعیف مشاهده می‌شود و می‌توان نمونه گیری کرد؟
تعریف جامعه آماری
افراد و واحدهایی که حداقل یک صفت مشترک بین افراد و اجزای آن وجود داشته باشد یک جامعه آماری را مشخص می‌کند. مرسوم است آن‌ها را با N و به صورت کپیتال نمایش دهند. مانند جامعه آماری «دانشجویان عضو سازمان بین‌المللی دانشگاهیان» که ویژگی مشترک تمام آن‌ها دانشجو بودن و عضویت آن‌ها در isic است.
نمونه آماری
نمونه، مجموعه‌ای از نشانه‌ها است که از یک قسمت، گروه یا جامعه‌ای بزرگ‌تر انتخاب شود. این انتخاب به گونهای است که این مجموعه نشانه، ویژگی‌های آن قسمت، گروه یا جامعه بزرگ‌تر را دارا باشد. معمولا آن را با n و به صورت حرف کوچک نشان می‌دهند. مانند « شرکت کنندگان سازمانی دوره پایان‌نامه نویسی ». این افراد همگی عضو سازمان و دانشجو هستند و می‌توانند نماینده و نمونه‌ای کوچک از این جامعه باشند.
نمونه گیری در پایان نامه‌های کمی و کیفی
نمونه گیری در پژوهش‌های کیفی با نمونه گیری در پژوهش‌های کمی تفاوت دارد. معمولا در پژوهش های کیفی نمونه گیری به صورت نظری انجام می‌شود. در سه مرحله زیر، مراحل نمونه‌گیری مطرح می‌شود:
- در زمان گردآوری
- تفسیر( نمونه گیری اطلاعات)
- هنگام ارائه یافته‌ها
فرایند نمونه گیری
نمونه گیری فرایندی است که در آن تعدادی از واحد‌های یک جامعه گونهای انتخاب می‌شوند که شاخص جامعه بزرگ‌تری که از آن انتخاب شده باشند را در بر داشته باشند. این گزینه می‌تواند به روش‌های متفاوتی انجام پذیرد:
- نمونه گیری تصادفی
- نمونه انباشته
- نمونه نظری
جامعه آماری و ویژگی‌های آن
معمولا هر جامعه آماری دارای ویژگی‌های گوناگون و متعددی است که پژوهشگر پایان‌نامه جهت انتخاب نمونه خود باید در پی دستیابی به ویژگی‌های کلی ، عمومی و همه گیر آن جامعه باشد. این ویژگی‌ها در واقع نماد جامعه مورد هدف ما هستند. به همین علت جامعه مزبور را هم از روی آن‌ها می‌توان شناخت و هم تفاوت آن را نسبت به دیگر جامعه‌ها بر می‌شمرد.
در کل چهار نوع جامعه آماری وجود دارد.
-
جامعه آماری ساده: یکپارچگی جامعه آماری
همانطور که از نام آن مشخص است، جامعه مورد نظر دارای ساختاری یکنواخت است و اعضا در آن عمدتا در یک ویژگی مشترک‌اند. در چنین حالتی که ساختار جامعه یک دست و منسجم است، بهترین روش نمونه‌گیری، نمونه گیری ساده است. مانند افراد مبتلا به بیماری پوکی استخوان. این افراد می‌توانند مرد و یا زن باشند، پیر یا جوان باشند. قد بلند و یا قد کوتاه باشند و بسیاری ویژگی دیگر که این افراد در آن می‌توانند مستقل باشند و لزومی به اشتراک نیست.
-
جامعه طبقه‌ای : وجود لایه ها و طبقه های گوناگون در جامعه آماری
ساختار جامعه اصلی متشکل از طبقه‌های گوناگونی است. بگونه‌ای که هر لایه و طبقه مستقل از دیگر لایه‌ها و طبقه‌ها است و تنها افراد داخل هر طبقه با توجه به یک ویژگی و صفت مشترک با هم مشابه هستند که ویژگی برجسته لایه مورد نظر تلقی می‌شود. هر گاه جامعه از لایه‌ها و طبقه‌های گوناگونی تشکیل شده باشد، مناسب‌ترین شیوه نمونه گیری لایه بندی ساده است. مانند جامعه اعضای سازمان بین المللی دانشگاهیان. این جامعه دارای ۲ لایه است: لایه اول تمام دانشجویان دانشگاه های دنیا و لایه دوم اعضای هیئت علمی.
-
جامعه سهمیه ای : وجود لایه ها یا درصدها در جامعه آماری
اگر ساختار جامعه از لایه ها و طبقه‌هایی با نسبت‌های معینی به وجود آمده باشد، جامعه را جامعه لایه‌بندی شده نسبی می‌گویند. در این نوع جامعه نه تنها از لایه‌های گوناگونی متشکل است بلکه نسبت یا درصد هر لایه نسبت به لایه‌های دیگر نیز مشخص است.
-
جامعه آمیخته : ترکیبی بودن ویژگی‌ها در جامعه آماری
زمانی که جامعه متشکل از صفات و ویژگی‌های متنوعی باشد و نتوان صفت بارز آن را به راحتی تعیین کرد، در این حالت با ساختاری ترکیبی مقابلیم که از متغیرها و صفت‌های گوناگونی برخوردار است و این صفات و ویژگی‌ها بطور گسترده و پراکنده در بین افراد جامعه تقسیم و توزیع شده است. مناسب‌ترین روش نمونه‌گیری ، روش ترکیبی یل خوشه‌ای است. در ساختار ترکیبی ویژگی‌های دسته یا اصطلاحا خوشه مشابه بوده ولی ویژگی‌های افراد گوناگون است.
عوامل موثر در تعیین حجم نمونه
مسئله تعیین اندازه نمونه یکی از مسائل جدی است که هر پژوهشگر در پایان‌نامه و پژوهش خویش به آن بر‌می‌خورد. آمار دانان توصیه می‌کنند که حجم نمونه تا حد امکان بزرگ انتخاب شود، زیرا در صورت یکسانی و شباهت میانگین و انحراف استاندارد گروه نمونه با میانگین و انحراف استاندارد جامعه بیشتر است.
در کل عواملی که در تعیین حجم و اندازه نمونه نقش دارند عبارتند از:
الف- اهداف پژوهش
ب- روش پژوهش و روش‌های آماری وابسته به آن
ج- امکان مالی و زمانی پژوهشگر پایان‌نامه
د- حجم جامعه
ه- شیوه کنترل متغیرهای ناخواسته
و- میزان روایی و پایایی ابزار اندازه‌گیری متغیر وابسته
ز-میزان تاثیرپذیری متغیر وابسته از مستقل
ارزیابی یافته‌های پژوهش در پایان نامه
زمانی که پژوهش به اتمام می‌رسد اولین پرسشی که مطرح خواهد شد درباره اعتبار و قابلیت اعتماد یافته‌ها است. بنابر این روایی و پایایی دو مفهوم اساسی هستند که آشنایی پژوهشگر با معانی و انواع آن‌ها از ضرورت‌های پایان‌نامه است.
روایی (اعتبار، صحت)
روایی از واژه «روا» به معنای جایز و درست گرفته شده و به معنای درست بودن است.
منظور از روایی در پژوهش آن است که ابزار اندازه‌گیری بتواند ویژگی مورد نظر متغیر را اندازه گیری نماید. اهمیت روایی به این دلیل است که اندازه‌گیری‌های نامناسب می‌تواند هر پایان‌نامه علمی را بی ارزش و ناروا سازد.
انواع روایی
روایی انواع زیادی دارد که نمونه‌هایی از آن‌ها را نام می‌بریم :
- روایی محتوایی
- روایی نمادی ( ظاهری)
- روایی مربوط به ملاک
- روایی همگرا
- روایی پیش‌بین
- روایی سازه‌ای
- روایی همزمانی
پایایی (قابلیت اطمینان)
در زبان روزمره، افراد معتبر به افرادی اطلاق می‌شود که دارای رفتار همسان، قابل اعتماد و قابل پیش‌بینی باشند. یعنی آنچه فردا یا هفته بعد انجام خواهند داد با آنچه که هفته پیش انجام داده‌اند یک‌سو و همسان است. پایایی یک ابزار هم یعنی اینکه تا چه حد آن ابزار داده‌های درست و دقیقی را استخراج می‌کند و در طول زمان با ثبات است و نتایج همسان ارائه می‌دهد؟ از سوی دیگر، افراد نامعتبر کسانی هستند که رفتارشان نوسان بیشتری دارد و پیش بینی آن‌ها دشوار است.
مثال پایایی و روایی
فرض کنید تحقیقی راجع به استرس پرستاران بخش رادیولوژی که بخاطر دریافت بیش از حد اشعه به سایر بخش‌ها انقال داده شده اند، صورت گرفته است. این تحقیق نشان می‌دهد که سطح استرس در پرستاران منتقل داده شده با افرادی که منتقل نشده‌اند یکسان است. ممکن است این نتایج شما را شگفت‌زده کند. بنابراین شما بررسی دقیق‌تری را انجام می‌دهید. مثلا درباره اینکه محققان چگونه سطح استرس پرستاران را اندازه‌گیری کرده‌اند. آیا اندازه‌گیری آن‌ها قابل اطمینان است (پایایی دارد)؟ آیا نتایج معتبر است (روایی دارد)؟
روایی بیانگر این است که آیا محققان واقعاً آن چیزی که به دنبال آن بوده‌اند (علائم استرس) را اندازه‌گیری کرده‌اند. یا چیز دیگری را (مثلاً افسردگی) اندازه گیری نموده‌اند. پایایی یعنی پاسخ‌های داده شده توسط پرستاران سازگار و نامتناقض بوده‌اند یا خیر؟
